از ميان آتش به سوي ستاره ها

آينده هاي تلسکوپي دقيق کيفيت اپتيکي خود را مديون زيردور هستند؛ نوعي شيشه-سراميک خاص که حتي در حرارت بالا نيز ويژگي هاي خود را حفظ مي کند. ساخت آينه تلسکوپ از اين نوع شيشه –سراميک نيازمند دقت و صبر بسيار است.
 

همه چيز از توده ماده اي داغ و آتشين آغاز مي شود که دمايي در حدود 1500 درجه سانتي گراد دارد. طي دوره اي بيش از يک سال اين توده قرار است به لايه اي از آينه تلسکوپي عظيمي از جنس شيشه-سراميک زيردور(Zerodur) تبديل شود(کادر 2 را ببينيد). وقتي مواد داغ مذاب به آرامي به سوي قالب ريخته گري در سالن ريخته گري کارخانه شت(Schott) در شهر ماينز آلمان سرازير مي شوند، گويي کسي دري را به سوي مرکز گداخته زمين گشوده است. در کنار ديواره هاي قالب هفت کارگر ريخته گري، پوشيده در لباس هاي نقره اي درخشان محافظ در برابر حرارت، ميزان پر شدن قالب از مواد را در بازه هاي منظم زير نظر دارند. چند ساعت طول مي کشد تا قالب از مواد پر شود.
کار با اين مواد طي 40 سال گذشته به امري عادي و آشنا بدل شده است. اين افراد در قرار دادن پيوسته توده شيشه اي مذاب داخل قالب، براي ساخت آينه تلسکوپي به قطر 4 متر و وزن 15 تن، موفق بوده اند. بسته به کاربرد ويژگي هاي مطلوب آنچه که سرانجام به لايه اي از آينه تلسکوپي تبديل مي شود، مي توان توده شيشه اي مذاب را در داخل قالبي با دوران آهسته نيز ريخت. نيروي گريز از مرکز حاصل موجب مي شود که سطح شيشه مذاب شکلي شلجمي به خود بگيرد؛ بسيار نزديک به سطح مقعر مورد نياز براي آينه. چند ساعت بعد زمان آن رسيده که در پوشي روي آن بگذارند و لحظه اي استراحت کنند.
سرانجام قالب در مسيرهايي از کارگاه بيرون مي آيد. جرثقيلي ويژه با دقت آن را بلند مي کند و روي يک کشي با سکوي کوتاه سوار مي کند. مدتي بعد، وسيله ي حمل با سرعتي حلزون وار کارخانه را ترک مي کند. انتقال با دقت به بخش ديگري از محوطه کارخانه شت از خياباني اصلي انجام مي شود که به همين منظور به روي ديگر تردد کنندگان بسته شده است. با کمک علم هيدروليک، ناهمواري هاي خيابان را جبران مي کنند تا شيشه مذاب به عقب و جلو حرکت نکند. حدود 30 دقيقه بعد، ماشين بار کننده شيشه به سالني مي رسد که جايگاه کوره بازپخت است و قرار است درونش آينه طي فرايندي کنترل شده سرد شود. اين جاست که بخش «داغ» بعدي اين فرايند آغاز مي شود: برداشتن در پوش از روي قالب ريخته گري، شيشه زير آن هنوز دمايي حدود 1000 درجه سانتي گراد دارد ابتدا تمام بخش هاي حساس اين سالن با ورقه اي از فويل محافظ در برابر حرارت پوشانده مي شود. درست زماني که جرثقيل درپوش را فقط چند سانتي متر بلند مي کند، نوري که از شيشه مذاب مي تابد همه جا را نارنجي درخشان مي کند. موجي سوزان از حرارت ناگهان اتاق را پر مي کند. وقتي که اين نمايش تمام شود اين ماده داراي فناوي پيشرفته مي تواند به پيش رو و به آينده اي صلح آميز نگاه کند. درون کوره بازپخت چند ماهي وقت مي برد تا مواد سرد شوند. از آنجايي که اين ماده هادي نسبتا ضعيفي براي گرماست، متخصصان کاري نمي کنند که به سرعت حرارتش را از دست بدهد. در غير اين صورت، اختلاف دما بين درون و بيرون ممکن است موجب ايجاد تنش هاي مکانيکي و خرد شدن اين قرص بزرگ شود.
حالا، اين شيشه آماده است که به شيشه–سراميک تبديل شود. اين لايه ي آينه ي آينده، با استفاده از فرايندي نسبتاً يپچيده به تدريج حرارت مي بيند تا دماي 1000 درجه سانتي گراد برسد و سپس دوباره سرد مي شود. فرايند سراميک شدن پس از 12 ماه تمام مي شود و کار اين قرص در کارخانه شت به پايان مي رسد. حالا آماده عمليات ريز صيقل يا دريافت اندودي بازتابنده از سوي شرکتي متخصص اين کار-البته بسته به نيازهاي سفارش دهنده- است. حالا اين لايه هاي آينده اي دقيق آماده اند تا عازم سفرشان به سوي مقصد نهايي شوند. اين مقصد ممکن است هرجايي باشد؛ هرجايي که آسمان صاف و شفاف است و نماي خوبي از عالم در اختيارمان مي گذارد، مثلاً شيلي، هند، جزاير قناري، و اسپانيا. و زماني که اين آينه هاي تلسکوپي تصاوير شفاف از مناظر زيباي عالم را در شب ها ي پرستاره ي سرد به رخ ما مي کشند، هيچ کس به ياد نمي آورد که آن ها سفرشان را از دل آتش آغاز کرده بودند.
منبع: نجوم، شماره 197.